De vraag aan Organize Agile bestond uit twee onderdelen: 1) faciliteer het proces en 2) bouw aan structurele samenwerking tussen de belangrijkste betrokken partijen, in de uitvraag genoemd als coalition building. Jens Bosman en Bram Eigenhuis grepen deze uitdaging aan.
Inclusieve beleidsvorming
Jojanneke Kraan, beleidscoördinator VWS legt uit: “Het werd ons al snel duidelijk dat het bij dit beleidsproces belangrijk was om mensen met kennis en ervaring te betrekken. Niet alleen voor een toetsende rol, maar ook bij het ontwikkel- en ontwerpproces. Op deze manier krijg je niet alleen een breed gedragen beleid, maar ook een beleid dat hopelijk beter aansluit bij de praktijk.” Geen participatie in de vorm van een klankbordgroep dus. Nee, echt mensen betrekken en uitnodigen om mee te doen in het hele proces. Dus óók mee beslissen, denken en schrijven.
Ashley Knipping, ervaringsdeskundige en onderdeel van jongerenpanel De Derde Kamer, was betrokken bij het hele proces. Voor haar betekende de manier van samenwerken veel. “Het heeft ervoor gezorgd dat ik meer vertrouwen kreeg in de overheid. Iets mogen zeggen en écht gehoord worden, is heel belangrijk.” Ashley belandde zelf op haar achttiende op straat en had lange tijd geen vast woonadres, wat voor veel problemen zorgde. “Ik wilde er eigenlijk niks meer van weten. Ik zat in een systeem en viel er uit, werd niet meer erkend als Nederlander. Dat is best wel pijnlijk. Ik kreeg bestemming onbekend, wat betekent dat je niet meer in het basisregister staat.”
Voor Ashley was bijdragen aan de ontwikkeling van dit beleid daarom ook persoonlijk van groot belang: “Ik wil zorgen dat niet meer jongeren doormaken wat ik heb doorgemaakt. De kans om mijn verhaal op het ministerie te vertellen… dat hielp echt, ik voelde me serieus genomen. Ik doe er weer toe.”
Bouwen aan de coalitie
De tijd voor het project was kort. Het project startte in mei 2022 en eind oktober datzelfde jaar moest het plan af zijn. “We begonnen met de grootste uitdaging: het vormen van een coalitie. Hierin zitten verschillende partijen die betrokken zijn bij het thema dakloosheid. Deze coalitie vormt de diversiteit aan betrokkenen in heel Nederland. Hun perspectief op het onderwerp is belangrijk”, vertelt Jens. Belangrijke partijen zijn VNG, gemeenten, woningcorporaties, andere ministeries, zorginstellingen, belangenbehartigers, vertegenwoordigers van maatschappelijke opvang en vooral ervaringsdeskundigen.
“We stelden ze vragen als: waarom hebben we elkaar nodig? Waarom ben jij als partij waardevol voor deze groep?” Bram: “We wilden ze laten voelen dat ze elkaar nodig hebben. Dat weten ze natuurlijk wel, maar dat besef klinkt pas echt door als je het expliciet maakt en met elkaar doorleeft.” Die eerste sessies waren pittig. “Mensen kennen elkaar niet en er staat veel op het spel. De partijen zijn daar toch in de eerste plaats gekomen om een belang te behartigen. En hoewel iedereen in de coalitie tegen dakloosheid is, verschillen ze in hoe je dakloosheid het beste tegengaat en wat ons daarvoor te doen staat.” De eerste sessies leidden tot uitgangspunten voor een verdere samenwerking en een aantal thema’s waarop we landelijk inbreng wilden hebben.
“Als ik terugdenk aan dit proces, dan denk ik vooral aan nieuwsgierigheid en ruimte. Het is zo belangrijk om nieuwsgierig te blijven naar elkaar, en om elkaar de ruimte te geven om mee te doen. Je denkt heel goed te weten wat de ander nodig heeft, omdat je jezelf als professional serieus neemt. Maar het verrast elke keer weer wat er gebeurt als je zo’n diverse groep bij elkaar brengt.”
Bram Eigenhuis
Landelijke themasessies
In september startten vier landelijke themasessies. De inzet: het uitbannen van dak- en thuisloosheid vóór 2030. Jojanneke: “Dakloosheid is een thema dat echt leeft, merkte ik. Ik was blij verrast door hoeveel mensen aanhaken en betrokken wilden zijn.” Zo’n 200 mensen met diverse achtergronden meldden zich aan voor één van de onderwerpen, zoals huisvesting, bestaanszekerheid, preventie, integraal werken of stigma & beeldvorming.
We werkten in breakout-groepen met elk een facilitator. Randvoorwaardelijk voor een groep was voldoende diversiteit. Misten we in een groep bepaalde kennis, zoals wetenschap, ervaringskennis of de zorgkant, dan verplaatsten we iemand. We wilden alle perspectieven bij elkaar brengen. Met de sessies haalden we veel informatie op door te werken met speciaal ontworpen canvassen. In totaal verwerkten we dit tot een naslagwerk van ruim 100 pagina’s, dat later gebruikt werd tijdens het schrijven van het beleid.
Ervaringskennis
Jens: “We vonden het belangrijk de themasessies steeds te starten met een verhaal uit de praktijk. Weer om dat gevoel te krijgen. Als een ex-dakloze vertelt tegen wat voor muren in het systeem je aanloopt, terwijl je al met heftige omstandigheden te maken hebt, dan besef je hoe lastig we het met elkaar maken.” Daarom begon iedere sessie met een persoonlijk verhaal van een ervaringsdeskundige.
Vanzelfsprekend is dat niet. Ashley licht toe: “Het is soms lastig om in mijn wonden te wroeten. Het zijn intense en lange dagen, waarop heel veel wordt gevraagd naar onze ervaringen, die je steeds opnieuw vertelt. Je wordt emotioneel uitgeleefd.” Bram: “Werken met ervaringskennis is zo belangrijk, maar het verdient heel veel speciale aandacht. Het gaat om mensen die in een bijzonder vervelende situatie zitten of hebben gezeten. De littekens die dat nalaat kun je je gewoon niet voorstellen als je zelf zoiets niet hebt meegemaakt. Daarom waren we blij met de professionele begeleiding die erop toezag dat we de ervaringsdeskundigen niet overbelastten.”
Huh? He?-gesprekken
Hoewel iedereen het doel had om iedereen onder een dak te krijgen, bleek de weg hier naartoe voor iedereen anders. “De ene partij is wat rigoureuzer dan de andere partij”, vertelt Jens. “Zo opperden sommige mensen het stoppen van de maatschappelijke opvang, terwijl voor anderen aan tafel dit juist hun ‘levenswerk’ is.”
In de coalitie speelde dit ook. “Om ervoor te zorgen dat de verschillende organisaties en belangenbehartigers elkaar beter begrepen, faciliteerden we in één van de coalitiesessies ‘Huh? He?-gesprekken’”, legt Bram uit. “Nieuwsgierig zijn naar elkaar, de ander echt willen begrijpen en naar elkaar luisteren is randvoorwaardelijk voor een sterke coalitie. We gaven ze de tijd om vragen te stellen. Achter de schermen gebeurde bij iedere partij veel. Het was belangrijk dat ze van elkaar begrepen wat er speelde en daardoor meer begrip kregen voor elkaars standpunten. Wat begrijp je nou niet, of wil je graag van de ander weten? Ironisch genoeg bereikten we in één van de laatste bijeenkomsten, nadat alle werk gedaan was, pas het gevoel dat ze elkaar beter begrepen. Een belangrijke les: een coalitie vormen kost tijd.”
Pressure cooker
Voor het schrijfproces kozen we voor de pressure cooker. We hadden twee schrijfweken, met elk drie achtereenvolgende schrijfdagen. Tien tot vijftien personen van verschillende partijen hielpen mee op een schrijfdag. Een deel als schrijvers en anderen, ook wel de fixers, zorgden voor een soepel lopend proces door te helpen input ‘vertalen’ of informatie checken bij de achterban.
Tijdens de schrijfdagen hanteerden we een vast ritme met gezamenlijke momenten om de diversiteit aan kennis en ervaring binnen de groep zo goed mogelijk te benutten.
Bram: “Het idee achter de pressure cooker is dat het een efficiënte manier is om in korte tijd met een groep mensen te schrijven. Normaal gesproken schrijft iedereen zelf een stuk vanuit zijn eigen organisatie of eigen koker, wat je vervolgens weer bij elkaar moet brengen en op elkaar moet afstemmen. Zoiets duurt lang en kost aan het einde enorm veel energie omdat het niet in samenhang is gemaakt. Daarnaast wilden we geen start-stop ritme, want het ging over ingewikkelde materie. En om daar steeds weer in te komen, kost energie en tijd. Wij geloven allebei heel erg in focus, om zo in korte tijd tot een resultaat te komen.”
Een belangrijk kenmerk van de pressure cooker is dat je elke dag iets afrondt, wat je voorlegt voor feedback aan een groep belanghebbenden. “We hadden dus 6 toetsingsmomenten, digitaal. Meestal waren hierbij zo’n 15 partijen aanwezig. Zij moesten wel even wennen: zo’n kladversie stuurt het ministerie normaal gesproken niet op! Zelfs de staatssecretaris kwam een dag live langs om zijn feedback te geven. Dat is dan toch wel gaaf, en heel nuttig”, vertelt Bram.
Met staatssecretaris Maarten van Ooijen toetsen we de eerste opzet van de Nationale Aanpak Dakloosheid en daarmee de bestuurlijke haalbaarheid.
Niet alles kan
Tijdens het schrijfproces werd ook weer duidelijk waarom het belangrijk is om diverse partijen te betrekken bij het schrijfproces. Jens: “Je voelde soms de spanning tussen het ministerie en de betrokken partijen. Het ministerie is gewend om beleid te schrijven en toetst automatisch al of iets politiek haalbaar is. Maar met meerdere partijen om de tafel merk je dat ideeën over de aanpak uiteenlopen. Het was een uitdaging om er toch samen uit te komen.”
Dit beaamt Ashley: “Er waren zeker discussies tijdens het schrijfproces, over wat wel en niet erin zou komen. Mijn wens was bijvoorbeeld om 18 uit de jeugdwet te halen.” Toch ging de staatssecretaris niet mee in dit verzoek. “Dit was enorm frustrerend maar ook begrijpelijk, want je krijgt niet alles er doorheen. Toch zou ik graag nog wel zien dat 18 uit de jeugdwet gehaald wordt… beleid is en blijft iets waarvoor je een lange adem moet hebben en houden!”
Hoewel het kon botsen op de inhoud, was de manier waarop dat ging vriendelijk. Ashley: “Er werd beter geluisterd, ik werd gezien en bevraagd, maar vooral gezien als gelijkwaardige collega.”
Blijven toetsen
De klap op de vuurpijl was de presentatie van het Nationaal Actieplan Dakloosheid 2023-2030 op het landelijke congres. Bram: “We mochten nog één keer een sessie faciliteren, samen met het Leger des Heils. Het Nationaal Actieplan Dakloosheid is afhankelijk van lokale keuzes en samenwerking, dus gemeenten zijn een enorm belangrijke doelgroep. De hamvraag was dan ook: hoe kunnen we lokaal versnelling aanbrengen en zorgen dat we binnen enkele weken tot maanden al het verschil maken?”
We nodigden een regiodirecteur van het Leger des Heils uit, die tevens oud-wethouder van Houten is. Hij had de rol van ‘klant’ in de workshop. De uitgewerkte ideeën werden zodoende meteen getoetst aan de praktijk. Jens concludeert: “Als er één ding is wat we mee wilden geven, is dat het niet werkt om een beleid op te leggen en dan pas al het werk te doen. Werk samen aan het beleid. Het kost tijd en energie, maar je krijgt er ‘rijkere plannen’ en draagvlak voor terug.
Vertrouwd gevoel
Bram, tot slot: “Als ik terugdenk aan dit proces, dan denk ik vooral aan nieuwsgierigheid en ruimte. Het is zo belangrijk om nieuwsgierig te blijven naar elkaar, en om elkaar de ruimte te geven om mee te doen. Je denkt heel goed te weten wat de ander nodig heeft, omdat je jezelf als professional serieus neemt. Maar het verrast elke keer weer wat er gebeurt als je zo’n diverse groep bij elkaar brengt. Daar heb ik ook van geleerd. Hoe zorg je nou voor de juiste setting, zodat iedereen kan bijdragen? Er is altijd wel iemand die er met een gestrekt been in gaat, of hard van de toren blaast. Juist met een groep die niet gewend is om zoveel te praten en onderhandelen, zoals ex-dakloze mensen, moet je hier oog voor hebben.”
Gelukkig is dit gelukt. Ashley: “Bram en Jens deden het heel goed. Er was ruimte genoeg om mijn grenzen aan te geven. Ik voelde me vertrouwd genoeg om soms ook eerder naar huis te gaan.” Jojanneke: “Het was echt fijn dat Jens en Bram het faciliteren op zich namen. VWS heeft een driedubbele rol: we zijn coalitiepartner, maar ook moeten we het proces in zijn geheel overzien en trekken, en zijn we eindverantwoordelijk voor het inhoudelijke resultaat. Het was mooi om te zien dat Jens en Bram in eerste instantie vooral bevlogen waren om het proces goed te laten lopen door de keuzes in werkvormen, maar naarmate het proces verder vorderde, raakten ze steeds meer bevlogen op de inhoud. Dat maakte het echt een gezamenlijke inspanning van de nationale coalitie dakloosheid en Organize Agile.”
Ashley hoopt dat andere organisaties ook ervaringskennis inzetten: “Het beleid is voor deze groep. Het is zo belangrijk om mensen te betrekken bij waar het om gaat. Het is een mooi en ingewikkeld proces.” Zelf heeft het in ieder geval iets bij haar getriggerd. “Ik wil weer gaan studeren. Papiertjes behalen is belangrijk in deze maatschappij. En ik wil heel graag adviezen blijven geven als ervaringsdeskundige en wie weet ga ik aan de slag voor de gemeente als een beleidsadviseur.”
Op 5 december 2022 werd het Nationaal Actieplan Dakloosheid 2023-2030 gepresenteerd in het Muntgebouw in Utrecht. Lees hier meer over het Nationaal Actieplan en het proces:
- Iedereen onder een dak (vanaf zomer 2023 wordt dit Eerst een Thuis)
“Als we één ding hebben geleerd van dit proces, is dat het niet werkt om beleid op te leggen en dan aan de slag te gaan. Werk vooral samen aan het beleid. Het kost tijd en energie, maar je krijgt er rijkere plannen en draagvlak voor terug.”
Jens Bosman – Projectleider
Meer weten over interactieve beleidsvorming?
Neem contact op met Bram: bram.eigenhuis@organizeagile.com
